8. Functie

Duurzaamheid bij monumenten gaat niet alleen over energetische maatregelen, maar ook over de maatschappelijke invulling van het gebouw. Een aantal van de deelnemende locaties is geselecteerd omwille van hun duurzame functie, die gelinkt kan worden aan één van de 17 duurzaamheidsdoelstellingen. Scholen streven er naar om kwaliteitsvol onderwijs aan te bieden, districtshuizen bevorderen een vreedzame en inclusieve samenleving, armoedeorganisaties willen honger en armoede bestrijden, enzovoort.

7. Groen erfgoed

Niet alleen gebouwen kunnen beschermde monumenten zijn, ook tal van landschappen, parken en tuinen zijn beschermd als monument of cultuurhistorisch landschap. De aanwezigheid van groen in de stad heeft een verkoelend effect op het klimaat, door hun schaduwvorming en door de verdamping van vocht uit de bladeren. Ze zorgen er ook voor dat er minder stof en andere luchtverontreiniging is en houden ook regenwater vast. Voor veel diersoorten zorgen ze ook voor voedsel en een leefomgeving.

6. Omgeving

Monumenten staan niet op zichzelf en als we de waarde ervan niet willen schaden dan moet er ook oog zijn voor hun omgeving. Niet alleen voor de omliggende tuinen of parken, maar ook de omliggende straten dragen bij tot de erfgoedbeleving. Monumenten integraal benaderen zorgt voor een totaalbeleving die ook de toekomende generaties ten goede komt.

5. Gemeenschapsvormend

Een andere benadering van duurzaamheid is de idee dat het begrip ook een gemeenschapsvormend aspect heeft. Ook rond monumenten kunnen mensen worden samengebracht. Erfgoed draagt bij aan de kwaliteit van de leefomgeving en burgers willen zich vaak samen inzetten voor het behoud en beheer ervan. Mensen koesteren erfgoed en geven het een actuele betekenis. Het versterkt de verbondenheid van burgers met de culturele rijkdom en diversiteit.

4. Unieke habitat

Historische gebouwen zijn vaak het leefgebied van kwetsbare of bedreigde planten- en diersoorten en zijn dus belangrijk voor hun voortbestaan. Nieuwbouw is door veranderende ontwerpen, bouwwijzen en -maatregelen meestal niet geschikt voor deze planten en dieren.  Rekening houden met kwetsbare fauna en flora is vooral een kwestie van tijdig plannen en speciale aandacht.

3. Energieverbruik

Tegenover de materiële en functionele duurzaamheid van monumenten wordt vaak gesteld dat ze niet energiezuinig zijn. Bij recente renovaties of restauraties van monumenten worden wel degelijk energiebesparende ingrepen uitgevoerd. Er zijn maatregelen die de monumentale waarde van het gebouw niet meteen aantasten zoals kierdichting, installeren van performantere toestellen of aanbrengen van ledverlichting. Daarnaast zijn er verduurzamingsmaatregelen op maat. Daarbij wordt nagegaan of de geplande ingreep verzoenbaar is met de erfgoedwaarden van het gebouw. Om dat op een weloverwogen en uniforme manier te doen zijn afwegingskaders opgemaakt voor onder andere historisch schrijnwerk, dakisolatie en zonnepanelen.

2. Herbestemming

Monumenten krijgen met nieuwe eigenaars vaak een nieuwe functie. Zo kan bijvoorbeeld een pakhuis omgevormd worden tot kantoren. Door het gebouw een nieuwe functie te geven kan het blijven bestaan. Dat is minder afval, dus duurzaam. Door een herbestemming toekomstgericht aan te pakken en na te denken over welke mogelijke andere invullingen het gebouw nog kan krijgen in de toekomst, kan vermeden worden dat de volgende eigenaars veel moeten afbreken. Minder breken, is minder afval, dus extra duurzaam.

Voor de restauratie van het 17^de-eeuwse bijgebouw is circulaire leempleister gebruikt. Deze is gemaakt van niet-vervuild, onverstoord grondverzet op Brusselse werven.

Monumenten beantwoorden niet altijd aan de energetische normen, maar zijn toch duurzaam. Waarom is dat zo? Op deze 8 punten wordt vandaag al ingezet om monumenten klaar te maken voor de toekomst.

1. Circulariteit

De bewering dat monumenten op zich al duurzaam zijn gaat uit van het principe van circulariteit. Ongeveer 30 tot 40 procent van het afval komt uit de bouw. De bouwsector was in Europa in 2019 verantwoordelijk voor 40 procent van de uitstoot van broeikasgassen, 50 procent van het energieverbruik, 33 procent van het waterverbruik en 50 procent van de materiaalstromen.

Monumenten zijn circulair. Ze worden verbouwd, maar niet gesloopt en vervangen. Daardoor is er minder sloopafval en de vraag naar nieuwe grondstoffen is beperkt. De oorspronkelijke materialen zijn vaak nog gemaakt met menskracht of biobrandstof zoals hout, waardoor de uitstoot van CO₂ beperkt is. Bovendien hebben de meeste traditionele bouwmaterialen een langere levensduur en zijn ze makkelijker te herstellen dan sommige moderne materialen. Veel materialen in monumenten zijn bovendien hernieuwbaar onder andere hout, schelpkalk, klei, riet, stro en haren.

Rond duurzaamheid bestaan heel wat clichés. Het is ruimer dan alleen klimaat en energetische maatregelen. Ook bij monumenten gaat het verder dan restaureren en herbestemmen. Deze Open Monumentendag laat je op een andere manier naar duurzaamheid kijken, vertrekkende vanuit de ruime visie die door de Verenigde Naties werd geformuleerd in 17 duurzaamheidsdoelstellingen.

Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling

Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en bouw op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en toegankelijke instellingen uit

Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen op het vasteland, beheer bossen en wouden duurzaam, bestrijd woestijnvorming, stop landdegradatie en draai het terug en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe

Behoud en maak duurzaam gebruik van oceanen, zeeën en maritieme hulpbronnen

Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden

Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen

Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam

Dring ongelijkheid in en tussen landen terug

Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie

Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen

Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen

Verzeker toegang en duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen

Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes

Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen

Verzeker een goede gezondheid en promoot welzijn voor alle leeftijden

Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw

Beëindig armoede overal en in al haar vormen

Duurzaamheid is een thema dat sinds 1972 op de agenda staat en in 2015 resulteerde in 17 doelstellingen die door de Verenigde Naties ondertekend werden. Open Monumentendag Antwerpen zet per locatie de doelstellingen waaraan het monument of landschap bijdraagt in de kijker. Ontdek hier hoe ze tot stand zijn gekomen en waar de 17 doelstellingen voor staan.

Duurzaamheid steeds hoger op de agenda

1972: Grenzen aan de groei 

‘Grenzen aan de groei’ was een publicatie van de Club van Rome, een groep Europese wetenschappers en ondernemers. Zij bestudeerden vijf grote wereldproblemen in hun onderlinge relatie: bevolkingsgroei, voedselproductie, industrialisatie, eindigheid van grondstoffen en milieuvervuiling. Het bracht de milieuproblematiek onder de mondiale aandacht.

1987: Our Common Future (Brundtlandrapport)

De publicatie van ‘Our Common Future’ is geschreven door de ‘World Commission on Environment and Development’, een subcommissie van de Verenigde Naties. Het rapport stelde dat de kritieke mondiale milieuproblemen het gevolg zijn van extreme armoede in het zuiden en de overconsumptie- en productie in het noorden. Daarom werd opgeroepen tot een strategie die ontwikkeling en milieu verenigt. Het begrip duurzame ontwikkeling was gelanceerd.

1992: United Nations Conference on Environment and Development, Agenda 21

Tijdens deze top in Rio de Janeiro werd een allesomvattend actieplan uitgewerkt dat wereldwijd en lokaal gerealiseerd moest worden: Agenda 21. Het omvat een honderdtal uitgangspunten, doelstellingen, activiteiten en instrumenten voor duurzame ontwikkeling en dit zowel op economisch, sociaal en ecologisch vlak als op het niveau van de instellingen.

2000: Millenniumverklaring

Op deze conferentie in New York in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties werden acht millenniumdoelstellingen geformuleerd. Die doelstellingen (MDG's) bestonden er onder andere in extreme armoede, honger, ongelijkheid en ziekte tegen 2015 terug te dringen.

2015: Algemene vergadering van de Verenigde naties, Agenda 2030

Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling bepaalde de ontwikkelingsstrategie voor de periode na 2015. Centraal staan de 17 duurzaamheidsdoelstellingen, die een dringende oproep zijn tot actie door alle landen in een mondiaal partnerschap. Ze erkennen dat het beëindigen van armoede en andere ontberingen hand in hand moet gaan met strategieën die de gezondheid en het onderwijs verbeteren, ongelijkheid verminderen en economische groei stimuleren en dat alles terwijl we de klimaatverandering aanpakken en werken aan het behoud van onze oceanen en bossen.

17 duurzaamheidsdoelstellingen