Het godshuis Van der Biest werd herbestemd tot nieuwe locatie voor de organisatie ‘Beschut Wonen Antwerpen’. Daarnaast kunnen buurtbewoners en buurtverenigingen er terecht voor activiteiten die gericht zijn op ontmoeting, ontspanning, vrije tijd en vorming. Het project is één van de initiatieven om een buurt die in het verleden heel wat samenlevingsproblemen kende een nieuwe impuls te geven.
Bezoek godshuis Van der Biest
De Sint-Egidiusgemeenschap is ondergebracht in het voormalig klooster van de witzusters in de Kammenstraat. Ze zet zich in voor het beëindigen van armoede overal en in al haar vormen (SDG1).
Bezoek het huis van Sant’Egidio
8. Functie
Duurzaamheid bij monumenten gaat niet alleen over energetische maatregelen, maar ook over de maatschappelijke invulling van het gebouw. Een aantal van de deelnemende locaties is geselecteerd omwille van hun duurzame functie, die gelinkt kan worden aan één van de 17 duurzaamheidsdoelstellingen. Scholen streven er naar om kwaliteitsvol onderwijs aan te bieden, districtshuizen bevorderen een vreedzame en inclusieve samenleving, armoedeorganisaties willen honger en armoede bestrijden, enzovoort.
7. Groen erfgoed
Niet alleen gebouwen kunnen beschermde monumenten zijn, ook tal van landschappen, parken en tuinen zijn beschermd als monument of cultuurhistorisch landschap. De aanwezigheid van groen in de stad heeft een verkoelend effect op het klimaat, door hun schaduwvorming en door de verdamping van vocht uit de bladeren. Ze zorgen er ook voor dat er minder stof en andere luchtverontreiniging is en houden ook regenwater vast. Voor veel diersoorten zorgen ze ook voor voedsel en een leefomgeving.
Het Stadspark is sinds 2010 beschermd als monument. Met zijn 14 hectare is het een eiland van schone lucht, biodiversiteit en verkoeling in de Antwerpse binnenstad.
Bezoek het Stadspark
6. Omgeving
Monumenten staan niet op zichzelf en als we de waarde ervan niet willen schaden dan moet er ook oog zijn voor hun omgeving. Niet alleen voor de omliggende tuinen of parken, maar ook de omliggende straten dragen bij tot de erfgoedbeleving. Monumenten integraal benaderen zorgt voor een totaalbeleving die ook de toekomende generaties ten goede komt.
In 2002 begon Rataplan samen met vele vrijwilligers, tewerkstellingsprojecten, praktijkscholen en enkele lokale bedrijven aan de renovatie van De Roma. Voor de werking vandaag wordt nog steeds een beroep gedaan op talrijke vrijwilligers. De betrokkenheid van de buurtbewoners bij het gebouw is zeer groot en werkt verbindend.
Bezoek De Roma
De gierzwaluw zoekt naar nestgelegenheid in spouwmuren en onder dakranden en daken. Door renovatie en isolatie zijn deze nestplaatsen steeds minder voorhanden. Bij de restauratie van het stadhuis werd daar rekening mee gehouden. In het dak zijn speciale nestkastjes gemaakt, waar vijf koppeltjes gierzwaluwen kunnen komen broeden.
Bezoek het stadhuis
5. Gemeenschapsvormend
Een andere benadering van duurzaamheid is de idee dat het begrip ook een gemeenschapsvormend aspect heeft. Ook rond monumenten kunnen mensen worden samengebracht. Erfgoed draagt bij aan de kwaliteit van de leefomgeving en burgers willen zich vaak samen inzetten voor het behoud en beheer ervan. Mensen koesteren erfgoed en geven het een actuele betekenis. Het versterkt de verbondenheid van burgers met de culturele rijkdom en diversiteit.
Sinds 1998 is het goederenstation Antwerpen-Zuid beschermd als monument. De huidige eigenaar, Bank Van Breda, kreeg in 2021 toelating om zonnepanelen op het dak van het gebouw te plaatsen. Opdat ze niet zichtbaar zouden zijn vanop de straat werden de panelen aan de tuinzijde gelegd.
Bezoek Bank Van Breda
De ontwerpers van zaal Harmonie kozen voor een flexibele invulling. Vandaag wordt het gebouw gebruikt als districtshuis en stadsloket, maar het kan zonder grote werken een heel andere invulling krijgen. Dat is een duurzame en flexibele aanpak.
Bezoek zaal Harmonie
Voor de restauratie van het 17de-eeuwse bijgebouw is circulaire leempleister gebruikt. Deze is gemaakt van niet-vervuild, onverstoord grondverzet op Brusselse werven.
4. Unieke habitat
Historische gebouwen zijn vaak het leefgebied van kwetsbare of bedreigde planten- en diersoorten en zijn dus belangrijk voor hun voortbestaan. Nieuwbouw is door veranderende ontwerpen, bouwwijzen en -maatregelen meestal niet geschikt voor deze planten en dieren. Rekening houden met kwetsbare fauna en flora is vooral een kwestie van tijdig plannen en speciale aandacht.
3. Energieverbruik
Tegenover de materiële en functionele duurzaamheid van monumenten wordt vaak gesteld dat ze niet energiezuinig zijn. Bij recente renovaties of restauraties van monumenten worden wel degelijk energiebesparende ingrepen uitgevoerd. Er zijn maatregelen die de monumentale waarde van het gebouw niet meteen aantasten zoals kierdichting, installeren van performantere toestellen of aanbrengen van ledverlichting. Daarnaast zijn er verduurzamingsmaatregelen op maat. Daarbij wordt nagegaan of de geplande ingreep verzoenbaar is met de erfgoedwaarden van het gebouw. Om dat op een weloverwogen en uniforme manier te doen zijn afwegingskaders opgemaakt voor onder andere historisch schrijnwerk, dakisolatie en zonnepanelen.
2. Herbestemming
Monumenten krijgen met nieuwe eigenaars vaak een nieuwe functie. Zo kan bijvoorbeeld een pakhuis omgevormd worden tot kantoren. Door het gebouw een nieuwe functie te geven kan het blijven bestaan. Dat is minder afval, dus duurzaam. Door een herbestemming toekomstgericht aan te pakken en na te denken over welke mogelijke andere invullingen het gebouw nog kan krijgen in de toekomst, kan vermeden worden dat de volgende eigenaars veel moeten afbreken. Minder breken, is minder afval, dus extra duurzaam.
Monumenten beantwoorden niet altijd aan de energetische normen, maar zijn toch duurzaam. Waarom is dat zo? Op deze 8 punten wordt vandaag al ingezet om monumenten klaar te maken voor de toekomst.
1. Circulariteit
De bewering dat monumenten op zich al duurzaam zijn gaat uit van het principe van circulariteit. Ongeveer 30 tot 40 procent van het afval komt uit de bouw. De bouwsector was in Europa in 2019 verantwoordelijk voor 40 procent van de uitstoot van broeikasgassen, 50 procent van het energieverbruik, 33 procent van het waterverbruik en 50 procent van de materiaalstromen.
Monumenten zijn circulair. Ze worden verbouwd, maar niet gesloopt en vervangen. Daardoor is er minder sloopafval en de vraag naar nieuwe grondstoffen is beperkt. De oorspronkelijke materialen zijn vaak nog gemaakt met menskracht of biobrandstof zoals hout, waardoor de uitstoot van CO2 beperkt is. Bovendien hebben de meeste traditionele bouwmaterialen een langere levensduur en zijn ze makkelijker te herstellen dan sommige moderne materialen. Veel materialen in monumenten zijn bovendien hernieuwbaar onder andere hout, schelpkalk, klei, riet, stro en haren.
Rond duurzaamheid bestaan heel wat clichés. Het is ruimer dan alleen klimaat en energetische maatregelen. Ook bij monumenten gaat het verder dan restaureren en herbestemmen. Deze Open Monumentendag laat je op een andere manier naar duurzaamheid kijken, vertrekkende vanuit de ruime visie die door de Verenigde Naties werd geformuleerd in 17 duurzaamheidsdoelstellingen.
en duurzaamheid
Verzeker een goede gezondheid en promoot welzijn voor alle leeftijden
Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw
Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen
Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes
Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen
Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie
Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam
Behoud en maak duurzaam gebruik van oceanen, zeeën en maritieme hulpbronnen
Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling
Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en bouw op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en toegankelijke instellingen uit
Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen op het vasteland, beheer bossen en wouden duurzaam, bestrijd woestijnvorming, stop landdegradatie en draai het terug en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe
Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden
Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen
Dring ongelijkheid in en tussen landen terug
Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen
Verzeker toegang en duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen
Beëindig armoede overal en in al haar vormen
Duurzaamheid is een thema dat sinds 1972 op de agenda staat en in 2015 resulteerde in 17 doelstellingen die door de Verenigde Naties ondertekend werden. Open Monumentendag Antwerpen zet per locatie de doelstellingen waaraan het monument of landschap bijdraagt in de kijker. Ontdek hier hoe ze tot stand zijn gekomen en waar de 17 doelstellingen voor staan.
Duurzaamheid steeds hoger op de agenda
1972: Grenzen aan de groei
‘Grenzen aan de groei’ was een publicatie van de Club van Rome, een groep Europese wetenschappers en ondernemers. Zij bestudeerden vijf grote wereldproblemen in hun onderlinge relatie: bevolkingsgroei, voedselproductie, industrialisatie, eindigheid van grondstoffen en milieuvervuiling. Het bracht de milieuproblematiek onder de mondiale aandacht.
1987: Our Common Future (Brundtlandrapport)
De publicatie van ‘Our Common Future’ is geschreven door de ‘World Commission on Environment and Development’, een subcommissie van de Verenigde Naties. Het rapport stelde dat de kritieke mondiale milieuproblemen het gevolg zijn van extreme armoede in het zuiden en de overconsumptie- en productie in het noorden. Daarom werd opgeroepen tot een strategie die ontwikkeling en milieu verenigt. Het begrip duurzame ontwikkeling was gelanceerd.
1992: United Nations Conference on Environment and Development, Agenda 21
Tijdens deze top in Rio de Janeiro werd een allesomvattend actieplan uitgewerkt dat wereldwijd en lokaal gerealiseerd moest worden: Agenda 21. Het omvat een honderdtal uitgangspunten, doelstellingen, activiteiten en instrumenten voor duurzame ontwikkeling en dit zowel op economisch, sociaal en ecologisch vlak als op het niveau van de instellingen.
2000: Millenniumverklaring
Op deze conferentie in New York in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties werden acht millenniumdoelstellingen geformuleerd. Die doelstellingen (MDG's) bestonden er onder andere in extreme armoede, honger, ongelijkheid en ziekte tegen 2015 terug te dringen.
2015: Algemene vergadering van de Verenigde naties, Agenda 2030
Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling bepaalde de ontwikkelingsstrategie voor de periode na 2015. Centraal staan de 17 duurzaamheidsdoelstellingen, die een dringende oproep zijn tot actie door alle landen in een mondiaal partnerschap. Ze erkennen dat het beëindigen van armoede en andere ontberingen hand in hand moet gaan met strategieën die de gezondheid en het onderwijs verbeteren, ongelijkheid verminderen en economische groei stimuleren en dat alles terwijl we de klimaatverandering aanpakken en werken aan het behoud van onze oceanen en bossen.
17 duurzaamheidsdoelstellingen
De Sint-Egidiusgemeenschap is ondergebracht in het voormalig klooster van de witzusters in de Kammenstraat. Ze zet zich in voor het beëindigen van armoede overal en in al haar vormen (SDG1).
Bezoek het huis van Sant’Egidio
8. Functie
Duurzaamheid bij monumenten gaat niet alleen over energetische maatregelen, maar ook over de maatschappelijke invulling van het gebouw. Een aantal van de deelnemende locaties is geselecteerd omwille van hun duurzame functie, die gelinkt kan worden aan één van de 17 duurzaamheidsdoelstellingen. Scholen streven er naar om kwaliteitsvol onderwijs aan te bieden, districtshuizen bevorderen een vreedzame en inclusieve samenleving, armoedeorganisaties willen honger en armoede bestrijden, enzovoort.
Het godshuis Van der Biest werd herbestemd tot nieuwe locatie voor de organisatie ‘Beschut Wonen Antwerpen’. Daarnaast kunnen buurtbewoners en buurtverenigingen er terecht voor activiteiten die gericht zijn op ontmoeting, ontspanning, vrije tijd en vorming. Het project is één van de initiatieven om een buurt die in het verleden heel wat samenlevingsproblemen kende een nieuwe impuls te geven.
Bezoek godshuis Van der Biest
7. Groen erfgoed
Niet alleen gebouwen kunnen beschermde monumenten zijn, ook tal van landschappen, parken en tuinen zijn beschermd als monument of cultuurhistorisch landschap. De aanwezigheid van groen in de stad heeft een verkoelend effect op het klimaat, door hun schaduwvorming en door de verdamping van vocht uit de bladeren. Ze zorgen er ook voor dat er minder stof en andere luchtverontreiniging is en houden ook regenwater vast. Voor veel diersoorten zorgen ze ook voor voedsel en een leefomgeving.
Het Stadspark is sinds 2010 beschermd als monument. Met zijn 14 hectare is het een eiland van schone lucht, biodiversiteit en verkoeling in de Antwerpse binnenstad.
Bezoek het Stadspark
6. Omgeving
Monumenten staan niet op zichzelf en als we de waarde ervan niet willen schaden dan moet er ook oog zijn voor hun omgeving. Niet alleen voor de omliggende tuinen of parken, maar ook de omliggende straten dragen bij tot de erfgoedbeleving. Monumenten integraal benaderen zorgt voor een totaalbeleving die ook de toekomende generaties ten goede komt.
In 2002 begon Rataplan samen met vele vrijwilligers, tewerkstellingsprojecten, praktijkscholen en enkele lokale bedrijven aan de renovatie van De Roma. Voor de werking vandaag wordt nog steeds een beroep gedaan op talrijke vrijwilligers. De betrokkenheid van de buurtbewoners bij het gebouw is zeer groot en werkt verbindend.
Bezoek De Roma
5. Gemeenschapsvormend
Een andere benadering van duurzaamheid is de idee dat het begrip ook een gemeenschapsvormend aspect heeft. Ook rond monumenten kunnen mensen worden samengebracht. Erfgoed draagt bij aan de kwaliteit van de leefomgeving en burgers willen zich vaak samen inzetten voor het behoud en beheer ervan. Mensen koesteren erfgoed en geven het een actuele betekenis. Het versterkt de verbondenheid van burgers met de culturele rijkdom en diversiteit.
De gierzwaluw zoekt naar nestgelegenheid in spouwmuren en onder dakranden en daken. Door renovatie en isolatie zijn deze nestplaatsen steeds minder voorhanden. Bij de restauratie van het stadhuis werd daar rekening mee gehouden. In het dak zijn speciale nestkastjes gemaakt, waar vijf koppeltjes gierzwaluwen kunnen komen broeden.
Bezoek het stadhuis
4. Unieke habitat
Historische gebouwen zijn vaak het leefgebied van kwetsbare of bedreigde planten- en diersoorten en zijn dus belangrijk voor hun voortbestaan. Nieuwbouw is door veranderende ontwerpen, bouwwijzen en -maatregelen meestal niet geschikt voor deze planten en dieren. Rekening houden met kwetsbare fauna en flora is vooral een kwestie van tijdig plannen en speciale aandacht.
Sinds 1998 is het goederenstation Antwerpen-Zuid beschermd als monument. De huidige eigenaar, Bank Van Breda, kreeg in 2021 toelating om zonnepanelen op het dak van het gebouw te plaatsen. Opdat ze niet zichtbaar zouden zijn vanop de straat werden de panelen aan de tuinzijde gelegd.
Bezoek Bank Van Breda
3. Energieverbruik
Tegenover de materiële en functionele duurzaamheid van monumenten wordt vaak gesteld dat ze niet energiezuinig zijn. Bij recente renovaties of restauraties van monumenten worden wel degelijk energiebesparende ingrepen uitgevoerd. Er zijn maatregelen die de monumentale waarde van het gebouw niet meteen aantasten zoals kierdichting, installeren van performantere toestellen of aanbrengen van ledverlichting. Daarnaast zijn er verduurzamingsmaatregelen op maat. Daarbij wordt nagegaan of de geplande ingreep verzoenbaar is met de erfgoedwaarden van het gebouw. Om dat op een weloverwogen en uniforme manier te doen zijn afwegingskaders opgemaakt voor onder andere historisch schrijnwerk, dakisolatie en zonnepanelen.
De ontwerpers van zaal Harmonie kozen voor een flexibele invulling. Vandaag wordt het gebouw gebruikt als districtshuis en stadsloket, maar het kan zonder grote werken een heel andere invulling krijgen. Dat is een duurzame en flexibele aanpak.
Bezoek zaal Harmonie
2. Herbestemming
Monumenten krijgen met nieuwe eigenaars vaak een nieuwe functie. Zo kan bijvoorbeeld een pakhuis omgevormd worden tot kantoren. Door het gebouw een nieuwe functie te geven kan het blijven bestaan. Dat is minder afval, dus duurzaam. Door een herbestemming toekomstgericht aan te pakken en na te denken over welke mogelijke andere invullingen het gebouw nog kan krijgen in de toekomst, kan vermeden worden dat de volgende eigenaars veel moeten afbreken. Minder breken, is minder afval, dus extra duurzaam.
Voor de restauratie van het 17de-eeuwse bijgebouw is circulaire leempleister gebruikt. Deze is gemaakt van niet-vervuild, onverstoord grondverzet op Brusselse werven.
Monumenten beantwoorden niet altijd aan de energetische normen, maar zijn toch duurzaam. Waarom is dat zo? Op deze 8 punten wordt vandaag al ingezet om monumenten klaar te maken voor de toekomst.
1. Circulariteit
De bewering dat monumenten op zich al duurzaam zijn gaat uit van het principe van circulariteit. Ongeveer 30 tot 40 procent van het afval komt uit de bouw. De bouwsector was in Europa in 2019 verantwoordelijk voor 40 procent van de uitstoot van broeikasgassen, 50 procent van het energieverbruik, 33 procent van het waterverbruik en 50 procent van de materiaalstromen.
Monumenten zijn circulair. Ze worden verbouwd, maar niet gesloopt en vervangen. Daardoor is er minder sloopafval en de vraag naar nieuwe grondstoffen is beperkt. De oorspronkelijke materialen zijn vaak nog gemaakt met menskracht of biobrandstof zoals hout, waardoor de uitstoot van CO2 beperkt is. Bovendien hebben de meeste traditionele bouwmaterialen een langere levensduur en zijn ze makkelijker te herstellen dan sommige moderne materialen. Veel materialen in monumenten zijn bovendien hernieuwbaar onder andere hout, schelpkalk, klei, riet, stro en haren.
en duurzaamheid
Rond duurzaamheid bestaan heel wat clichés. Het is ruimer dan alleen klimaat en energetische maatregelen. Ook bij monumenten gaat het verder dan restaureren en herbestemmen. Deze Open Monumentendag laat je op een andere manier naar duurzaamheid kijken, vertrekkende vanuit de ruime visie die door de Verenigde Naties werd geformuleerd in 17 duurzaamheidsdoelstellingen.
Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling
Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en bouw op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en toegankelijke instellingen uit
Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen op het vasteland, beheer bossen en wouden duurzaam, bestrijd woestijnvorming, stop landdegradatie en draai het terug en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe
Behoud en maak duurzaam gebruik van oceanen, zeeën en maritieme hulpbronnen
Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden
Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen
Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam
Dring ongelijkheid in en tussen landen terug
Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie
Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen
Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen
Verzeker toegang en duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen
Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes
Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen
Verzeker een goede gezondheid en promoot welzijn voor alle leeftijden
Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw
Beëindig armoede overal en in al haar vormen
Duurzaamheid is een thema dat sinds 1972 op de agenda staat en in 2015 resulteerde in 17 doelstellingen die door de Verenigde Naties ondertekend werden. Open Monumentendag Antwerpen zet per locatie de doelstellingen waaraan het monument of landschap bijdraagt in de kijker. Ontdek hier hoe ze tot stand zijn gekomen en waar de 17 doelstellingen voor staan.
Duurzaamheid steeds hoger op de agenda
1972: Grenzen aan de groei
‘Grenzen aan de groei’ was een publicatie van de Club van Rome, een groep Europese wetenschappers en ondernemers. Zij bestudeerden vijf grote wereldproblemen in hun onderlinge relatie: bevolkingsgroei, voedselproductie, industrialisatie, eindigheid van grondstoffen en milieuvervuiling. Het bracht de milieuproblematiek onder de mondiale aandacht.
1987: Our Common Future (Brundtlandrapport)
De publicatie van ‘Our Common Future’ is geschreven door de ‘World Commission on Environment and Development’, een subcommissie van de Verenigde Naties. Het rapport stelde dat de kritieke mondiale milieuproblemen het gevolg zijn van extreme armoede in het zuiden en de overconsumptie- en productie in het noorden. Daarom werd opgeroepen tot een strategie die ontwikkeling en milieu verenigt. Het begrip duurzame ontwikkeling was gelanceerd.
1992: United Nations Conference on Environment and Development, Agenda 21
Tijdens deze top in Rio de Janeiro werd een allesomvattend actieplan uitgewerkt dat wereldwijd en lokaal gerealiseerd moest worden: Agenda 21. Het omvat een honderdtal uitgangspunten, doelstellingen, activiteiten en instrumenten voor duurzame ontwikkeling en dit zowel op economisch, sociaal en ecologisch vlak als op het niveau van de instellingen.
2000: Millenniumverklaring
Op deze conferentie in New York in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties werden acht millenniumdoelstellingen geformuleerd. Die doelstellingen (MDG's) bestonden er onder andere in extreme armoede, honger, ongelijkheid en ziekte tegen 2015 terug te dringen.
2015: Algemene vergadering van de Verenigde naties, Agenda 2030
Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling bepaalde de ontwikkelingsstrategie voor de periode na 2015. Centraal staan de 17 duurzaamheidsdoelstellingen, die een dringende oproep zijn tot actie door alle landen in een mondiaal partnerschap. Ze erkennen dat het beëindigen van armoede en andere ontberingen hand in hand moet gaan met strategieën die de gezondheid en het onderwijs verbeteren, ongelijkheid verminderen en economische groei stimuleren en dat alles terwijl we de klimaatverandering aanpakken en werken aan het behoud van onze oceanen en bossen.
17 duurzaamheidsdoelstellingen