© Leo Verbeke

© Ani Izamska

© Ani Izamska

© Dries Luyten

© Dries Luyten

© Victoriano Moreno

© Dries Luyten

© Dries Luyten

© Dries Luyten

PAKT is een initiatief van creatieve ondernemers en stadsboeren die samen een bruisend ecosysteem vormen in, op en rond de dakboerderij en de gerenoveerde pakhuizen in hartje Antwerpen. PAKT inspireert buurt, bedrijven, scholen … met innovatief, low-tech, circulair en eetbaar stadsgroen. Zo brengen ze de stedeling opnieuw dichter bij de oorsprong van wat er op het bord komt, creëren ze meer groene ruimte in de stad en voeden ze het bewustzijn. Bovendien maken ze het de Antwerpse ondernemers en burgers gemakkelijker om korte keten-producten aan te kopen van boeren uit de regio. 

Met dit beleid zetten we zowel in op dynamieken vanuit burgerparticipatie als op het versterken van ondernemerschap rond voeding. Zowel buiten- als binnenruimte¹² faciliteren kan een katalysator zijn voor startups en ondernemers in het voedselsysteem. Door deze aanpak wil Antwerpen dan ook zowel sterke economische verwevenheid bieden voor lokale producenten uit de regio, als nieuwe ondernemers en inclusieve dynamieken kansen bieden in de stad. 

Om de toenemende vragen over stadslandbouw te beantwoorden en de Antwerpenaar hierin te ondersteunen zal de stad een raamovereenkomst starten waar burgers, bedrijven en organisaties van gebruik kunnen maken bij advies en begeleiding over stadslandbouw en stadsteelt in de bebouwde omgeving en in en op stedelijk patrimonium. 

1.2 Ruimte voor voedsel

1.3 Antwerpse smaken 

1.4 Wereldse smaken

1.5 Voedselveiligheid 

1.6 Voedselomgeving 

Behalve productie van voeding, is de stad bovenal een context van voedsel aankopen, klaarmaken, eten. De stad wil een inclusieve, duurzame omgeving bieden waar men als inwoner of bezoeker van de stad vlot de weg kan vinden naar gezonde, duurzame en betaalbare voeding. Een stad waar verse, lokale voeding vlot vermarkt kan worden en er infrastructuur zoals , keukens, verbruiksruimtes en ontmoetingsruimtes, om samen te koken en te eten. 

De voedselomgeving in de stad is immers meer dan ruimte voor voedselproductie. Onze voedselomgeving beïnvloedt wat we eten, waar we eten halen en welke sociale dynamieken dit teweegbrengt. Een slimme voedselomgeving is ook een aangename plek, waar iedereen zijn weg in kan vinden, zich veilig voelt en ontmoetingen ontstaan. Op tal van manieren kan de ruimte in de stad een actieve rol opnemen in het voedselsysteem. Zo wordt de keuze voor gezonde en duurzame voeding vergemakkelijkt. 

Vanuit beleidsmatige instrumenten gaat de stad verkennen hoe ze de Antwerpse voedselomgeving op een duurzame manier kan beïnvloeden. 

De stad volgt het onderzoek van het agentschap Zorg en Gezondheid naar gezonde en duurzame voedselomgevingen in Vlaanderen op. Dit zal einde 2023 afgerond worden. Het onderzoek bevat nieuw kaartmateriaal voor Vlaanderen en beleidsaanbevelingen. Hierop kunnen dan nieuwe lokale acties geënt worden. 

Het Antwerpse voedselbeleid zet in op voedselveiligheid. Er wordt gewaakt over een gezonde bodemkwaliteit wanneer voedselproductie in volle grond gebeurt. De stad voert proactieve analyses van bodemkwaliteit uit wanneer publieke grond voor samentuinen of andere vormen van voedselproductie wordt ingezet. Ook bestaande samen- en volkstuinen krijgen de mogelijkheid om staalnames van het putwater te laten nemen. 

Antwerpen is ook een voedselpoort voor Europa en heeft vanuit die rol een belangrijke plaats in het Europese en globale voedselsysteem. De Antwerpse haven is de grootste koffie- en chocoladehaven van Europa en de grootste bananenloshaven ter wereld. Op de verschillende containerterminals zijn er niet minder dan 8000 reeferaansluitingen¹⁶ en in heel de haven bieden verschillende wereldspelers 7 hectare aan gekoelde magazijnen aan. 

De voedselstromen die door Antwerpen getransporteerd worden, zijn dan ook enorm. De stad wil samen met de bedrijven verkennen hoe deze stromen kunnen bijdragen aan een verduurzaming van de voedselketens. Dat kan mogelijks door koppelingen met lokale productie- en/of afzetmarkten maar ook door gericht in te zetten op valorisatie van organische afvalstromen. 

Bovendien herbergt de stad ook inwoners met tal van eetculturen. Deze diversiteit is een culturele rijkdom voor de stad die zich vertaalt van de kookgewoontes van mensen thuis, tot diversiteit in horeca en handelszaken, buurtsupermarkten en festiviteiten in de stad. Deze culinaire diversiteit is een troef voor de stad die we in tal van voedselinitiatieven zoals het vermijden van voedselverspilling kunnen verweven. 

Denk hierbij niet alleen aan een hub voor korte keten en lokale producten maar ook een hub waar voedseloverschotten of organisch afval terug geclusterd en verwerkt kunnen worden. De hub zou in eerste instantie duurzame logistieke efficiëntie moeten nastreven, maar kan daarnaast ook nieuwe mogelijkheden voor verwerken en verkopen van voeding in een B2B-omgeving aanreiken. Het kan daardoor een toegankelijke oplossing voor zowel professionele producenten als professionele afnemers aanbieden om vraag en aanbod rond lokale voeding op elkaar af te stemmen. 

1. logistieke bundeling en duurzame stadsdistributie van voedselstromen
2. ontwikkeling B2B¹⁵ - marktplaats die producenten en afnemers met elkaar verbindt
3. plaats voor ondernemerschap, tewerkstelling en innovatie

Stad Antwerpen heeft met Foodsavers Antwerpen een logistieke hub die de bestaande voedselstromen voor voedselhulp beter coördineert. Foodsavers Antwerpen verlaat op termijn zijn huidige locatie. Aan het Kielsbroek is vandaag al een cluster van voedingsbedrijven, waaronder de Antwerpse groothandelsmarkt, gevestigd. Het vormt een bijzonder boeiende plek waar zowel grote en kleine voedingsactoren, als sociale economie en logistiek naast elkaar gevestigd zijn. Vanuit de voedselstrategie willen we verdere mogelijkheden onderzoeken om van deze stedelijke voedselhub (of indien relevanter een alternatieve locatie) ook een plek te maken waar naast de Foodsavers-voedselstromen, ook andere voedselstromen samenkomen vanuit een lokaal en circulair perspectief. Er wordt gezocht naar opportuniteiten voor een geïntegreerde aanpak waarbij voedselstromen optimaal gebundeld kunnen worden. Hiervoor werden ook al Vlaamse projectsubsidies bekomen¹⁴. De voedselhub streeft daarbij tal van doelstellingen na: 

Impactmaker:
een circulaire, stedelijke voedselhub  

De uitbouw van korte keten gaat bij voorkeur hand in hand met duurzame stadsdistributie en vergt logistieke samenwerking. Door stromen te bundelen en ook synergieën met circulaire stromen te verkennen, willen we inzetten op een leefbare logistiek. 

In Antwerpen willen we dat consumenten, particulieren en professionelen vlot de weg vinden naar regionale producten. We willen markten en korte keten-initiatieven¹³ in de stad die zowel inzetten op dagdagelijkse aankopen als grootschalige afnemers, zoals horecazaken, grootkeukens en retail ondersteunen en versterken Op die manier zullen landbouwers ook gemakkelijker kunnen leveren aan de lokale, stedelijke afzetmarkt. 

Impactmaker:
lokale, toekomstgerichte landbouw 

Biopolder is een landbouwbedrijf dat in 2016 werd opgericht. De gronden die Biopolder bewerkt, zijn voornamelijk gelegen in de Antwerpse polders in Berendrecht, Zandvliet en Stabroek. 160 van de 300 hectare liggen in Antwerpen. Met deze oppervlakte is het waarschijnlijk de grootste biologische boerderij van Vlaanderen. Biopolder streeft naar een duurzaam landbouwbeheer op basis van biologische landbouw. Het is een grondgebonden bedrijf met diverse teelten (akkerbouw, tuinbouw, ruwvoer en energiegewassen) waarbij gewerkt wordt naar een circulair systeem door het inschakelen van extensieve veeteelt. Biopolder doet zowel aan natuurgerichte landbouw, als aan natuurontwikkeling ten behoeve van de landbouwpraktijk. Door toevoegen van compost (koolstof) aan de bodem, draagt het bij in de strijd tegen klimaatverandering. Biopolder wil die aanpak graag ook delen met de inwoners van de stad Antwerpen en omstreken door het opzetten van een zelfpluktuin voor de coöperanten en het vermarkten van zijn teelten in korte keten. 

Impactmaker:
stedelijke ruimte voor voedselproductie

Voedselproductie wordt naast andere ruimteclaims mee in overweging genomen bij stedelijke vernieuwing. Via concreet onderzoek op het terrein onderzoekt de stad mogelijkheden om de ambities van de voedselstrategie ook ruimtelijk te vertalen. Zo wordt momenteel onderzocht of en hoe verticale landbouw een plaats kan krijgen in de Samga-silo’s, en wordt voor de Scheldekaaien bekeken of en hoe een voedselbos deel kan worden van de verdere ontwikkelingsplannen. De Samga-silo’s zijn een sterk voorbeeld van hoe structuren van functie zouden kunnen wijzigen. De voormalige voedselopslagsite aan het Noordkasteel zou kunnen getransformeerd worden naar een gebouw voor voedselproductie met de nieuwste technieken. Daarbij wordt niet alleen ingezet op een hyperlokaal product maar ook op het hergebruik van stedelijke energie en afvalstromen. 

Een groep vrijwilligers plant in het Hagelkruispark Pluktuin Pimpernel, voor een "eetbaar Ekeren". Met (vergeten) vruchtdragende bomen en planten, maar ook eetbare bloemen. De oogst is voor de vrijwilligers, maar ook buurtbewoners en toevallige passanten. 

Met Pluktuin Pimpernel maken we van het Hagelkruispark in Ekeren een nog fijnere plek voor mensen uit de omgeving en verder om samen te komen. Met de pluktuin beogen we een “Eetbaar Ekeren” te krijgen door een openbare tuin te creëren met een varia aan eetbare planten: fruit- en notenbomen, bessenstruiken, kruiden, maar ook planten waar je niet meteen van zou verwachten dat je ze kan consumeren. Er zullen bijvoorbeeld ook bomen gepland worden waarvan je de bladeren en bloesem kan eten, en ook eetbare bloemen. Zo willen we de gemeenschap een hoop vergeten kennis terug kunnen doen vergaren op één centrale plek. De oogst van de tuin is bedoeld voor de vrijwilligers die de tuin onderhouden, maar evenzeer voor de buurtbewoners of toevallige passanten van het park die zin hebben in iets lekkers. 

De Pluktuin Pimpernel in het Hagelkruispark komt er voor én door jong en oud, plantkenner en plantgenieter, wandelaar en keukenchef. Iedereen is welkom, iedereen mag van alle aspecten genieten. 

Bij heraanleg van parken en andere groene ruimten in de stad, waar opportuniteiten zijn, kan onderzocht worden of de ruimte eetbaarder kan gemaakt worden. Bovendien bouwen we de samen- en schoolmoestuinen verder uit. Naast de meer dan 65 samentuinen zijn er in Antwerpen ook meer dan 1700 volkstuinders actief in 23 sites verspreid over 7 districten. Zij spelen een belangrijke rol op vlak van ecologisch tuinieren en sociale cohesie op buurtniveau. Dat potentieel willen we in de komende jaren nog verder benutten door bij nieuwe projecten in het openbaar domein, wanneer opportuun en mogelijk, hier extra ruimte voor te voorzien. Via pilootprojecten, zoals Antwerpen Plukt¹¹ die gericht inzetten op nieuwe doelgroepen, hopen we tot nieuwe vormen van samentuinen te komen. 

Antwerpen zet, waar mogelijk en verenigbaar met andere ruimteclaims, in om voedselproductie meer visueel te maken in de stad. Zo komen er nieuwe kansen voor bijvoorbeeld samentuinen, daktuinen, verticale landbouw en indoor farming, passend in het stedelijk kader dat Antwerpen biedt¹⁰. 

Deze innovatieve systemen worden ingezet om een duurzaam, toekomstgericht voedselpatroon te ondersteunen én burgers te verbinden.

Er wordt onderzocht hoe de stad gebouwen en grond in Antwerpen toegankelijk kan maken voor innovatieve voedingsactoren en samenwerkingsverbanden, en hoe de stad deze een financiële opstartondersteuning kan bieden. Er wordt ook bekeken welke landbouwgrond in eigendom is van de stad en of het haalbaar en betaalbaar is om deze voor stadsgerichte, duurzame voedselproductie in te zetten

Het cleantech bedrijf Calidris Bio, gevestigd in BlueChem, produceert een voedzaam eiwit op basis van CO2 en hernieuwbare energie in een circulair proces. Het proces levert een eiwit op dat vismeel en soja kan vervangen in voedsel voor kweekvis. Een vervanging die hoognodig is, vermits de oceanen leeggevist worden en de beste voeding voor kweekvis vismeel is, het resultaat van…. visvangst. In een proefproject onderzoekt Calidris Bio of dit eiwit - eventueel aangevuld met plantaardige olie - vismeel volledig kan vervangen, en of het aanvullend bijdraagt tot de groei en gezondheid van kweekvis. Op termijn hopen ze in een voorbeeldproject eiwit te kunnen produceren dat bestaat uit lokale CO2 en waterstof en dat wordt ingezet voor aquaponics. Ook Peace of Meat zet in op lokale verankering en hoopt tegen 2030 het bredere publiek van kweekvlees te laten proeven. 

5 Bron: Conceptnota, SRA Strategisch Ruimteplan Antwerpen, Ruimte geven aan de stad van morgen, pagina 85, goekdgekeurd door het college op 14 januari 2022 

6 De onderbouwing voor shift 60/40, 40/60 vind je terug op https://www.gezondleven.be/files/Achtergronddocument_Voeding-en-duurzaamheid.pdf en is mee opgenomen in aanbevelingen van de voedingsdriehoek: https://www.gezondleven.be/files/Gezond-leven-2017-Basistekst-voedingsdriehoek.pdf. Meer info over de Vlaamse Eiwitstrategie op https://lv.vlaanderen.be/nl/beleid/vlaamse-kost/eiwitstrategie 

7 BlueChem is een incubator voor duurzame chemie gelegen op de duurzame bedrijvensite Blue Gate Antwerpen.  

8 Kweekvlees is vlees dat gekweekt wordt uit dierlijke stamcellen die men in een laboratorium laat ontwikkelen. 

9 Aquaponics is een systeem dat hydrocultuur (planten kweken op water) en aquacultuur (waterdieren kweken) combineert. 

10 Stadsgerichte landbouw omvat zowel stadslandbouwinitiatieven, zoals samentuinen of daktuinen, als professionele, grootschaligere voedselproductie die plaatsvindt in de nabije omgeving van de stad en zich richt op de stad als afzetmarkt.  

11 Antwerpen Plukt, een project gefinancierd door het Klimaatfonds, wil fruit dat groeit in Antwerpse (semi)particuliere tuinen oogsten en verwerken. Hiervoor connecteren ze plukkers en eigenaren van fruitbomen.

12 Een voorbeeld hiervan is het gebruik van een ongebruikte kerkkelder van de Sint-Amanduskerk door Fundament 2060  

13 De korte keten in de landbouw is een duurzaam afzetsysteem waarbij een rechtstreekse relatie bestaat tussen de producent en de consument. De basisprincipes van korte keten zijn omschreven in volgende nota https://lv.vlaanderen.be/sites/default/files/attachments/strategisch-plan-korte-keten%281%29.pdf 

14 Collegebesluit : 2021_CBS_07658 - Fondsen. Subsidiewerving - Programma Vlaamse Veerkracht. Projectoproep sociale distributieplatformen naar voedselhubs. Indiening projectvoorstel van voedselhulp naar voedselhub voor regio Antwerpen. Ondertekening – Goedkeuring betreft het indienen van een subsidiedossier voot deze oproep. Op vrijdag 17 december 2021 heeft de Vlaamse Regering beslist om een projectsubsidie toe te kennen voor de Antwerpse projectaanvraag in het kader van de oproep "sociale distributieplatformen naar voedselhubs”. 

15 B2B staat voor Business-to-business  

16 Reefercontainers zijn speciale containers voor het transport van bederfbare goederen. De container werkt zoals een grote ijskast, het enige wat de gebruiker moet doen is de koeleenheid op de juiste temperatuur instellen en de stekker inpluggen (aan boord van het schip of op de terminal).  

17 Op dit ogenblik bedelen we met Foodsavers 20 voedselbedelingen en 5 sociale kruideniers, naast een groeiend aantal burgerinitiatieven die werken rond het tegengaan van voedselverspilling, bewust omgaan met voedsel en koken met voedseloverschotten. In de huidige beleidsperiode is de stad afgestapt van de ad- hocondersteuning van de initiatieven, en in 2020-21 werd een reglement voedselhulp goedgekeurd, dat de werking van de voedselhulporganisaties (inclusief sociale kruideniers) structureel kadert en recurrent ondersteunt.  

Impactmaker:
eiwittransitie in de stadswerking 

1.1 Toekomst (s)maken

De stad wil ook in haar eigen werking de eiwittransitie op gang trekken. Er wordt hiervoor in eerste instantie ingezet op eigen catering en aankopen. Deze betreffen zowel de bedrijfsrestaurants, cateringopdrachten van de stad, als catering op scholen. Maar de rol van de stad eindigt niet met haar eigen aankopen van voedsel. De stad zal ook inzetten op het betrekken van de stadsgemeenschap via sensibiliseringscampagnes. (Basisscholen worden nu al ondersteund in het opstellen en uitvoeren van hun gezondheidsplan met betrekking tot gezonde voeding. 

Innovatie over het voedsel van de toekomst staat niet stil. Naast plantaardige alternatieven voor vlees, wordt ook volop onderzoek verricht naar zeewier en wordt geëxperimenteerd met nieuwe teelten in de Vlaamse landbouw. Vanuit een duurzaam eetpatroon wil stad Antwerpen hier mee de schouders onderzetten en het potentieel gebruiken om in en rond Antwerpen een diverser aanbod van voedsel te krijgen met ruimte voor bijvoorbeeld kweekvlees⁸, zeewier, aquaponics⁹, noten, kikkererwten enz. 

Hoe maken we onze voedselgewoontes toekomstbestendig? Hoe zorgen we dat we ons kunnen blijven voeden op een duurzame manier met respect voor de limieten van deze planeet? De voedingsdriehoek brengt de recentste inzichten over gezondheid en de klimaatimpact van voeding samen in duidelijke richtlijnen. Deze zijn de leidraad voor lokaal beleid. Binnen de aanbevelingen van de voedingsdriehoek, is de eiwittransitie bij uitstek de hefboom om de klimaatimpact van het voedselsysteem te reduceren. In de Vlaamse eiwittransitie wordt gestreefd naar een voedingspatroon waarbij we 60% van onze eiwitbehoefte invullen met plantaardige eiwitbronnen en 40% halen uit dierlijke eiwitbronnen tegen 2030⁶. 

Antwerpen realiseert mee de Vlaamse eiwittransitie en zet in op initiatieven om meer plantaardig aanbod op het menu te krijgen.. Het Antwerpse beleid rond eiwittransitie zal inzetten op zowel opleiding en sensibilisering als innovatie verkennen voor plantaardige alternatieven. In BlueChem⁷ zijn al startups gevestigd die volop plantaardige alternatieven ontwikkelen of inzetten op kweekvlees, zoals Peace of Meat. Zij kunnen een deel van de eiwittransitie zijn. We kiezen ook voor een inclusieve aanpak zodat gezonde, duurzame en vegetarische voeding voor iedereen toegankelijk is, maar ook verderbouwt op de (vaak plantaardige) diversiteit van eetculturen. Dit doen we onder andere door gericht in te zetten op laagdrempelige eetplaatsen zoals de buurtrestaurants en buurtkeukens. 

Antwerpen biedt een voorproef aan van het voedsel van de toekomst. Daarbij is plaats voor zowel duurzame voedingspatronen en innovatie als voor lokale voeding van in en rond de stad. We zullen dit potentieel ontginnen binnen de eigen stedelijke werking maar ook de handen in elkaar slaan met burgers, organisaties en bedrijven. Ook gezondheid wordt een belangrijk aandachtspunt. Het verband tussen voedsel- en gezondheidsbeleid is immers heel sterk. In verschillende aspecten van de voedselstrategie zal een gezondheidsfocus worden ingebracht. Voor alle duidelijkheid, we gaan niemand met het vingertje zeggen wat wel of niet op hun bord terecht mag komen, maar we werken aan bewustwording zodat mensen weloverwogen hun eigen keuzes kunnen maken. We brengen hierbij verschillende doelstellingen samen: we werken aan een lagere milieu-impact én tegelijkertijd aan een betere gezondheid. 

Antwerpen is bovendien in volle ontwikkeling. Dat biedt ook kansen voor voedsel in het stedelijke weefsel, in zijn verschillende vormen De stedelijke context heeft potentieel voor innovatieve landbouwvormen in gebouwen en op daken, maar ook voor gemeenschapsprojecten en kleinschalige korte keteninitiatieven zoals pluktuinen, gemeenschappelijke tuinen en volkstuinen. Bovendien is de stad net de plek waar grote hoeveelheden voedsel geconsumeerd worden. Vanuit het streven naar korte ketens moet de landbouw in de omgeving van Antwerpen zich dus maximaal op die vraag richten. De uitdaging voor Antwerpen op dit vlak bestaat erin de ruimtelijke claim van voedselproductie af te wegen of te verzoenen met andere ruimteclaims⁵.” Waar nuttig en mogelijk, nemen stadsontwikkelingsprojecten het potentieel aan voedselproductie en een gezonde duurzame voedselomgeving mee in hun ontwerp, ook via het tijdelijk, gedeeld en multifunctioneel gebruik van ruimte .Op die manier kan Antwerpen zijn ruimtelijk potentieel benutten om voedsel ook sterker aanwezig te maken in de stad.